PARgids online

Deze PARgids is gericht op PAR met ouderen. Het vloeit voort uit een PAR-project in het kader van Age Friendly City Amsterdam. In 2016 begon in deze stad een participatief actieonderzoeksteam waarin ouderen, academisch onderzoekers en docenten samenwerkten met stakeholders uit de wijk. Zij hebben hiermee een beweging in gang gezet die nog steeds voortduurt: Ouderenvriendelijk Buitenveldert. Tijdens het PAR proces merkten we dat bij onderzoekers, beleidsmakers, en ook bij ouderen zelf, behoefte was aan een compacte, Nederlandstalige handreiking. In de Engelstalige literatuur bestaat al veel, echter Nederlandstalig nog weinig.

Foto’s in PARgids

De foto’s in deze gids zijn bewust gekozen als illustratie van de diverse fasen in PAR. Wij dagen lezers en onderzoeksteams uit om gezamenlijk deze foto’s te bekijken en deze foto’s door elkaars ‘bril’ te verkennen. We hebben hiervoor een ‘uitknip-bril’ in diverse stijlen toegevoegd om letterlijk, met humor, door elkaars bril te kijken.

Meer doen en leren?

In de praktijk merken we dat door te ‘doen’ teams ontdekken dat ze behoefte hebben aan verdieping en reflectie. UMC Amsterdam, afdeling Metamedica biedt middels cursussen, workshops en het lerend netwerk van de School for Participation verdieping in Participatief actieonderzoek (PAR). Tevens is op deze afdeling veel ervaring met PAR, dus voel je vrij om eens contact op te nemen om samen te werken of samen te leren!

Refereren

Als je uit deze PARgids wilt citeren, dan kan dat:

Groot, B.C.; Muntinga, M.,E. Dedding, C. & Abma, T.A. (2018) PARgids: basistips voor participatief actieonderzoek. School for Participation (Amsterdam UMC), Amsterdam.

1. Maak je zaak

De populariteit van participatief actieonderzoek (PAR) stijgt. Maar wat is PAR eigenlijk? PAR is onderzoek mét (in plaats van óver) mensen! In PAR onderzoeken de mensen om wie het gaat hun eigen leven, wijk en dagelijkse bezigheden. Doel van PAR is het verbeteren van de kwaliteit van leven en het hebben van zeggenschap. PAR is anders dan traditioneel wetenschappelijk onderzoek. Echter, in de praktijk stuit PAR nogal eens op weerstand of onbegrip. Helderheid over de basisprincipes kan helpen bij het vinden van draagvlak. Onderstaande helpt dus bij het maken van een ‘zaak’ om participatief actieonderzoek te kunnen starten.

Wat is PAR?

Participatief actieonderzoek (PAR) is een onderzoekbenadering waarin:

  • samen kennis wordt ontwikkeld.
  • het doel van kennisontwikkeling verandering is.
  • leren, reflectie en actie elkaar afwisselen.
  • samengewerkt wordt met diegene die leven, wonen of werken in de context van het onderzoek, zoals een wijk of een zorginstelling.
  • alle betrokkenen co-onderzoekers zijn.

Onderliggende principes PAR

De basis van participatief actieonderzoek bestaat uit een aantal waarden die in elke fase van een traject nagestreefd worden:

  • wederzijds respect.
  • gelijkheid en inclusie.
  • democratische participatie.
  • actief leren.
  • verschil maken.
  • collectieve actie.
  • persoonlijke integriteit.

Een paar voorbeelden uit Nederland

  • Een groep oudere bewoners uit een wijk in Amsterdam vormt samen een onderzoeksgroep waarbij ze kijken naar wat nodig is om een ouderenvriendelijke wijk te worden. Lees meer…
  • Een groep bewoners van een verzorgingshuis in Maastricht besluit krachten te bundelen om de keuken in het huis te verbeteren. Lees meer…
  • Een groep niet-Nederlandstalig vrouwen ontmoet elkaar in een wijk in Maastricht om samen te komen en te bedenken hoe zij hun eigen situatie en dat van anderen kunnen veranderen. Lees meer… 
  • Groepen cliënten in de langdurige zorg werken samen aan verbetering van de instelling waarin ze verblijven. Lees meer…
  • Een groep mantelzorgers wilt weten hoe de veranderingen in de zorg andere mantelzorgers beïnvloed. Het traject is geïnitieerd door een groep belangenbehartigers van mantelzorgers. De uitkomsten nemen ze mee in hun werk als belangenbehartiger. Lees meer…

Tips en meer informatie

2: Wat is je bril?

In PAR tracht je als onderzoeker verschillende perspectieven met elkaar te verbinden. Iedereen kijkt namelijk anders, ook al kom je uit dezelfde gemeenschap of ‘doelgroep’. Iedereen heeft een ander perspectief. De bril waardoor je kijkt, bepaalt wat je ziet. Het onderkennen van, en leren over ‘je eigen bril’ is essentieel in PAR: hoe kijk jij? En hoe kijken de mensen met wie je samen onderzoek doet? Verschillende brillen kunnen elkaar verrijken, maar leveren soms ook spanningen of conflicten op.

Bewust of onbewust?

De bril die betrokkenen in een PAR-project op hebben, is bepalend voor de samenwerking en uitkomsten van het traject. Door expliciet naar elkaars achtergrond en ‘bril’ te vragen, kom je erachter hoe iemand kijkt en waarom iemand zo kijkt.

Een paar voorbeelden

In een onderzoekgroep verkennen betrokkenen wat hen ‘anders’ maakt dan de ander. Dit verheldert de verschillen en de overeenkomsten tussen de anderen. Dit kan gaan om verschillen in gender, sekse, etnische afkomst, huidskleur, beperking, economische positie, etc., maar ook om verschil in visie op wetenschap.

In een andere onderzoeksgroep bespreken we de vraag: “Wie is “de Ander”?” Deze vraag, bedacht door een betrokken kunstenares, maakte veel los. Wat zegt het als je iemand tot ‘de Ander’ maakt? Wat zegt het over jezelf?

Praktische tips

  • intersectionality-580x483Een model dat behulpzaam kan zijn om elkaars bril te ontdekken is het model van intersectionaliteit. Hierdoor kun je met de groep het gesprek aangaan over gender, sekse, etnische afkomst, huidskleur, beperking, economische positie, etc.
  • Organiseer meerdere bijeenkomsten om elkaar te leren kennen en ieders bril en achtergrond te begrijpen. Denk ook aan vragen die je kunt stellen:
    • In welk milieu ben je opgegroeid?
    • Welke mensen hebben jou gevormd?
    • Wat zijn belangrijke omgevingen (omgevingsfactoren?) die invloed hebben gehad op hoe je kijkt en denkt?
  • Neem het model van intersectionaliteit eens door bij een kennismakingsgesprek om op andere gespreksonderwerpen te komen en achter iemands ‘muur’ te komen.
  • Reflecteer als participatief onderzoeker ook op je eigen positie en bril. Het gaat niet om ‘de ander’ maar over ‘samen’. Hierin speel je zelf een evengrote rol.

Tips en meer informatie

3. Initiëren

Participatief actieonderzoek (PAR) kan vanuit verschillende hoeken starten. Draagvlak en vertrouwen is niet altijd gegarandeerd. Zoeken naar wat passend en mogelijk is, is een eerste uitdaging in het onderzoek.

Wie kan PAR initiëren en waarom?

  • 65+-ers zelf: regie op ontwikkelingen in leefwereld.
  • Cliëntenbeweging: opkomen voor ouderenbelangen.
  • Beleidsmakers: vergroten ‘participatiekracht’ van burgers.
  • Onderzoekers: maatschappelijke en wetenschappelijke relevantie en complexiteit van het onderwerp.

Noodzakelijkheden bij PAR

  • Kennis van de uitgangspunten van PAR en ervaring met PAR.
  • Voldoende tijd, draagvlak en middelen.
  • Flexibele ondersteuning vanuit systemen (organisatie van initiators).
  • Uithoudingsvermogen voor emotioneel werk van facilitators.

Medisch-ethische commissie

Als een onderzoek vanuit een wetenschappelijk instituut wordt gestart, is het nog niet eenvoudig om de wetenschapscommissie en medisch-ethische commissie (METC) te overtuigen. Meer over het debat met betrekking tot de complexiteit van PAR en de wetenschapscommissie en de METC (Fouché & Chubb, 2017).

Een voorbeeld uit Nederland

  • De aanloop van het Age Friendly City project in Amsterdam duurde lang, zo’n twee jaar. Beleidsmakers waren betrokken bij het benoemen van Amsterdam tot Age Friendly City, een keurmerk van de wereld gezondheidsorganisatie (WHO). Onderzoekers bedachten dat PAR een passende benadering was voor het bouwen van een Age Friendly City, echter ouderen zelf werden pas in een later stadium betrokken (Groot & Abma, 2018).
  • PAR is tijdsintensief voor degene die het initieert. Ook is het echt mensenwerk. En systemen van instanties werken niet altijd mee. Een voorbeeld hiervan uit het Age Friendly City project in een Engelstalig boek. (Groot & Abma, 2018)

Praktische tips

  • Bespreek een aantal vragen bij de start:
    • waarom gaan we samenwerken?
    • wie moet er betrokken zijn?
    • wat zijn de doelen van ons onderzoek?
  • Format voor Algemene Privacyverklaring voor co-onderzoekers.
  • Start niet te ambitieus. Eén groep in een jaar bij elkaar brengen en samen onderzoeken is al heel wat.
  • Breng in één van de eerste bijeenkomsten de ethische principes (ICPHR, 2013b) in en maak die bespreekbaar in de groep.

4. Bouwen en focus

In PAR is het idee dat diegenen waar het onderzoek over gaat betrokken zijn in alle fasen van de studie. Dus ook samen de focus bepalen.

Onderzoeksdoelen in PAR

Een paar voorbeelden van type onderzoeksdoelen van PAR vanuit verschillende intenties m.b.t. verandering:

  • Agendering: behoeften en prioriteiten in kaart brengen.
  • Samen verbeteren: een community bouwen/versterken.
  • Inlevingsvermogen vergroten: iemands situatie in beeld krijgen.
  • Een zorgsysteem verbeteren: hiaten zichtbaar maken en oplossingen formuleren en ontwikkelen.

Type onderzoeksvragen in PAR

Onderzoeksvragen in PAR kunnen beschrijvend of definiërend zijn, gaan over vergelijkingen, en zijn evaluatief van aard of verklarend.

Een goede onderzoeksvraag in PAR?

Een goede onderzoeksvraag voldoet aan de volgende criteria:

  • speelt in op belangen van meerdere stakeholders.
  • kan binnen de beschikbare tijd en middelen beantwoord worden.
  • heeft focus.
  • is in duidelijk taalgebruik geformuleerd.
  • neemt voorkennis en veronderstellingen mee.

Uitdagingen in PAR

  • Anderen leggen grenzen vast, bijv. opdrachtgevers of financiers.
  • Beperkte middelen.
  • Afhankelijkheid van competenties en netwerken van betrokkenen.
  • Ingewikkeldheden om te komen tot gezamenlijke doelen en vragen.
  • Te los gedefinieerde doelen en vragen.
  • Doelen en vragen uit het oog verliezen.

Praktische tips

  • Werk systematisch met de groep aan het formuleren van doelen en het type onderzoeksvragen. Uit ervaring kan het bepalen van focus zo drie bijeenkomsten duren.
  • Relevante vragen die je met elkaar moet bespreken:
    • Hoe gaan we samenwerken?
    • Hoe gaan we informatie verwerken?

Tips en meer informatie

5. Organiseren

Het is een mythe dat PAR niet georganiseerd hoeft te worden. Integendeel. De organisatie is cruciaal voor het slagen van het  project.

Organisatie van een onderzoeksteam

  • Ideale grootte: 3 tot 10 co-onderzoekers.
  • Neem een periode die “te overzien is” voor iedereen.
  • Neem de tijd om met elkaar uit te wisselen wat iedereen verstaat onder ‘het recht doen aan ieders stem’.
  • Wees helder over ieders belangen, kennis en kunde.
  • Wees helder over vergoedingen en reiskosten.

Duidelijkheid in rollen en beslismacht

  • Wees helder wie welke rol heeft, zoals financiers, initiators, co-onderzoekers en andere betrokkenen.
  • Niet iedereen hoeft bij alle stappen op gelijke wijze betrokken te worden. Taken moeten passen bij tijd, energie, expertise, interesse en competenties. PAR moet ook mensen de mogelijkheid geven om dingen te leren.

Planning van duurzaamheid

Betrek bestaande netwerken en structuren bij het project die belangrijk zijn voor de periode ná het project. Dit draagt bij aan de duurzaamheid van het PAR project.

Praktische tips

Enkele handige vragen voor eerste bijeenkomsten:

  • welke voordelen moet onderzoek opleveren?
  • wie kan positieve verandering promoten in het onderwerp van onderzoek?
  • wiens stem is niet vaak gehoord?
  • wie kan een nieuw perspectief meebrengen op het onderwerp?
  • waarom zouden mensen geïnteresseerd zijn in samenwerking in het project?
  • wiens belang is gerepresenteerd in het project en wat zijn deze belangen?
  • hoe kunnen we het belang verwoorden van degene die we bereiken?
  • wie heeft welke kennis, ervaring, competenties, macht?

Bespreek met elkaar: hoe gaan we analyseren en interpreteren?

Tips en meer informatie

Meer detail over organisatie in PAR, zoals struikelblokken in organisatie of duidelijkheid in beslismacht (Abma et al, 2018, hoofdstuk 5).

6. Verandering als doel

Verandering is een belangrijk doel van PAR. Tussen mensen verschilt de opvatting over wat onder ‘verandering’ verstaan wordt. “Small is better” (“Klein is beter” in Nederlands) is een veelgehoorde uitspraak in PAR.

Verschillende niveaus van verandering

  • Persoonlijk leven betrokkenen.
  • Lokaal (buurt).
  • Organisaties.
  • Beleid.

Verandering kan op elk moment

  • Ook op onverwachte momenten.
  • Tijdens een PAR traject of lang daarna.

Aard van verandering

Zichtbaar of onzichtbaar. Tastbaar of ontastbaar. Denk aan een nieuw bankje in de wijk, een verandering in zorgverlening of bejegening… of wederzijds begrip voor elkaar.

Leren en anders denken

  • Leren verandert de manier waarop we denken. Dus… verandering is ook ‘leren’ en ‘van perspectief wijzigen’.
  • Vooraf weet je nooit welke verandering je bewerkstelligt. En wat een belangrijke verandering is, is voor iedereen anders.

Facilitatie om actie voor verandering te bevorderen

Empowerment faciliteren betekent mensen die normaal niet gehoord worden een stem geven. Dit is belangrijk om verandering te bevorderen. Ook gedeeld eigenaarschap geven, is van belang. Als iets voelt als ‘jouw project’, kun en wil je meer verandering bewerkstelligen.

Praktische tips

Relevante vragen die je met elkaar moet bespreken:

  • hoe gaan we de bevindingen delen?
  • hoe gaan we verschil maken?

Faciliteren van empowerment vraagt om:

  • een veilige omgeving (vrijuit praten, geen angst voor vergelding of dat je wordt veroordeeld ).
  • kunnen ontwikkelen op een eigen tempo.
  • facilitatie van samenkomsten om voortgang te delen en bediscussiëren.
  • zorgen dat mensen die niet kunnen ‘meedoen’ toch een stem blijven hebben, bijvoorbeeld iemand die niet kan reizen vooraf bezoeken en diens input meenemen in de groep.

Tips en meer informatie

  • Achtergrondinformatie over ‘acties voor verandering’, voorbeelden van technieken om te faciliteren en voorbeelden van diverse type veranderingen wereldwijd (Abma et al, 2018, hoofdstuk 6).
  • Ervaringen van ouderen in Age Friendly City PAR project (Buffel, 2018).

7. Verbinden

Mensen wiens leven of werk onderwerp is in een PAR studie, werken idealiter mee aan datageneratie (dataverzameling). Hoe faciliteer je een gezamenlijk proces?

Wetenschap en PAR?

De wetenschapsfilosofie van PAR is dat onderzoek bestaat om levens van mensen te verbeteren door kennisvergroting. Dit betekent systematisch iemands leven of werk bestuderen door leren en actie.

PAR werkt met methoden die niemand uitsluiten

Inclusieve methoden zijn passend bij:

  • de onderzoeksdoel en –vraag.
  • de behoeften en mogelijkheden van betrokkenen.

Voorbeelden van inclusieve methoden:

  • Storytelling (verhalen uitwisselen) over gevoel, sensaties, gemoedstoestanden.
  • Photovoice (stem laten horen door fotografie) over beelden die de leefwerelden vertegenwoordigen.
  • Samen een collage maken over de ideaalbeeld van het onderwerp.
  • Wandelgesprekken waarbij tijdens het wandelen (of rijden in de rolstoel) op natuurlijke wijze vanzelf een gesprek op gang komt.
  • Koffietafelgesprekken op plekken waar mensen toch al vanzelfsprekend samenkomen.
  • Participerende observaties waarin meegedaan wordt met activiteiten van de doelgroep en systematisch opgetekend wordt wat er gebeurt en wat er opvalt.

Praktische tips

Tips over inclusieve methodieken die werken met creativiteit en kunst:

Tips en meer informatie

8. Analyse en duiding

Het analyseren van de data die verzameld is, gebeurt in participatief actieonderzoek (PAR) ook idealiter samen met diegene wiens leven onderwerp is van de studie. Iedereen brengt zijn eigen perspectief in de duiding. Ook heeft iedereen andere competenties en mogelijkheden om te analyseren. Dit vormt iedere keer weer een zoektocht naar het ‘goede’ gezamenlijke proces. Hoe doe je dit?

Lessen en uitdagingen in gezamenlijke analyse

  • Hoe begrijpelijker de analysemethode, hoe meer betekenisvol en geloofwaardig voor alle betrokkenen.
  • Analyse is niet alleen weggelegd voor opgeleide onderzoekers.
  • Er kan een spanning zijn tussen betrokkenen, omdat wetenschappers bijvoorbeeld een bepaald type data en analyse willen, terwijl niet-academische betrokkenen liever een andere weg kiezen.

Mogelijke type data en data-analysemethoden

  • Cijfers: gezamenlijk code-boek maken en analyse-workshops doen.
  • Gesprekken: gezamenlijk transcripten analyseren of op creatieve wijze analyseren.
  • Verhalen: verhalenduidingsworkshop.
  • Foto’s, tekeningen, video of visualisaties: analyse volgens Photovoice.
  • Voorstellingen (bijvoorbeeld theater): dialoog volgens Forum Theater.

Basisprincipes

  • Wees kritisch, bewust van aannames en open voor alle perspectieven.
  • Vergelijk met andere onderzoeken.
  • Wees reflexief: als persoon, maar ook als groep.
  • Vraag ‘kritische’ vrienden om eens mee te kijken naar de analyse.
  • Houd een dagboek bij met onderzoekbeslissingen.
  • Speel ook advocaat van de duivel bij je eigen analyse.

Praktische tip

  • Vaak krijgen teams gezamenlijke training over mogelijkheden van data-analyse, zodat het team op basis hiervan keuzes kan maken voor hun benadering. Informeer eens bij de School for Participation voor zo’n training.

Tips en meer informatie

9. Laten zien en vertellen

Laten zien en vertellen, vaak disseminatie genoemd, gaat over het delen van kennis met anderen. Wat is bruikbare kennis voor welke doelgroepen? En hoe kunnen we die bereiken om sociale verandering te bewerkstelligen.

Niet alleen kennis delen

In PAR gaat disseminatie vooral om andere mensen mee te nemen in verdere reflectie, dialoog, leren, verbeelding en natuurlijk actie. Kunstvormen helpen bij emotionele verbinding bij hetgeen gepresenteerd wordt.

Gezamenlijke beslissingen

Onderstaande vragen kunnen we per boodschap uitwerken:

  • wat willen we naar buiten brengen?
  • voor wie?
  • wat presenteren we als ‘bewijs’?
  • wat is het medium?

Mogelijke relevante doelgroepen

  • Beslissers.
  • Burgers – uit de buurt, van een specifieke doelgroep.
  • Journalisten.
  • Deelnemers van het project.
  • Mensen die in hun leven bezig zijn met het thema van het onderzoek.
  • Academisch publiek.
  • Zorg- en welzijn professionals.

Verschillende vormen van kennis die gedeeld kan worden

  • Statistiek en cijfermatig bewijs.
  • Verhalen en counter stories (verhalen die dominante sociale normen en ideeën kritisch bevraagd).
  • Thick description (gedetailleerd beeld van de context en patronen van culturele en sociale relaties en interpretatie).
  • Meerdere realiteiten (met een carnaval van stemmen, met hun eigen jargon, dialecten en spraak).

Praktische tips en meer informatie

  • Denk ook aan buurtbijeenkomsten waar foto’s in de bibliotheek een tentoonstelling vormen en daarover het gesprek gevoerd wordt.
  • Meer over laten zien en vertellen, met allerlei praktijkvoorbeelden (Abma et al, 2018, hoofdstuk 9).

10. Evaluatie

Leren en veranderen gaan hand in hand met reflectie in PAR. Wat leren we? Hoe veranderen we? Wat veranderen we? Vragen die PAR onderzoekers samen met betrokkenen continu stellen. Participatieve evaluatie kan werken als verander-mechanisme en kan laten zien wat verandering of impact inhoudt.

Vragen voor participatieve evaluatie

  • Hoe is jouw denken (en van anderen in jouw context) geraakt of veranderd?
  • Hoe is deze verandering in denken vertaald in de praktijk?

Uitkomsten

Mogelijke uitkomsten voor succes van PAR zijn mate van:

  • ‘kritisch denkvermogen’.
  • ‘anders denken’.
  • ‘zelfvertrouwen’
  • ‘beter begrip van jezelf’.

Betekenisvolle uitkomsten

Om erachter te komen wat waardevolle uitkomsten zijn voor een ieder:

  • waarom doen we dit?
  • hoe past datgene wat we doen bij de waarden van ons initiatief?
  • hoe weten we dat we behalen wat we willen behalen?

Tips en meer informatie

  • Meer over evaluatie van het proces van PAR (Abma et al, 2018, hoofdstuk 10).

11. Vervolg

Voortgang, van acties die ingezet zijn voor participatief actieonderzoek (PAR), is vaak een uitdaging. Dit is afhankelijk van vele factoren.

Partnerschap in PAR

Partnerschap is een basis in het vervolg van PAR. Wat betekent partnerschap eigenlijk?

  • Formele en/of informele relaties.
  • Relaties waarmee je gezamenlijke processen doormaakt.
  • Gezamenlijke doelen.

Belangrijk is dat kennis in PAR door relaties tot stand komt. Zonder relaties tussen betrokkenen ontstaat geen kennisoverdracht en verandering.

Tips die partnerschappen succesvol kunnen maken

  • Doe aan speeddaten: community organisaties en universiteiten proberen elkaar daarin ‘uit’ in korte kleine projecten om te zien of de samenwerking ‘werkt’.
  • Wees bewust van risico’s van kleine budgetten: PAR projecten leunen vaak op kleine subsidies, waarbij de idealen van PAR soms ondergesneeuwd raken, om maar gefinancierd te worden.
  • Hoe dichterbij, hoe beter: idealiter wonen en werken co-onderzoekers (academici, 65+-ers en professionals uit het project) dichtbij elkaar. Hoe verder, hoe minder makkelijk een relationeel proces tot stand komt.
  • Investeer in vertrouwen: eerdere relaties met partners helpen een succesvolle reis te maken.
  • Wees alert op een fluïde groep: in veel projecten vormen de groep 65+- co-onderzoekers geen vaste groep, waarbij af en toe iemand stopt of bijkomt. Let hierbij op het borgen en monitoren van de ‘bagage’ die iedereen meeneemt.
  • Evalueer en vier: kijk regelmatig terug op het proces en vergeet niet te vieren wat bereikt is.
  • Bewust ontwikkelen als PAR-onderzoeker: reflecteer stelselmatig op je eigen handelen, in interactie met anderen en met de bredere PAR-onderzoekers community. Dit maakt dat je als facilitator partnerschap steeds beter kan begrijpen en versterken.

Tips en meer informatie